Roszczenie to w prawie cywilnym prawo podmiotowe lub częściej jego element, którego treścią jest uprawnienie do żądania od oznaczonej osoby zachowania się w określony sposób. Jest to jedno z kluczowych i jednocześnie najbardziej spornych pojęć teorii prawa cywilnego, co skutkuje znacznym stopniem ogólności proponowanej definicji. Osobę, której przysługuje roszczenie określa się mianem wierzyciela, zaś ten, na kim ciąży obowiązek zadośćuczynienia roszczeniu, nazywany jest dłużnikiem. Kilka roszczeń wynikających z tych samych okoliczności pomiędzy tymi samymi osobami to wierzytelność albo dług. Pojęć tych można używać zamiennie bacząc, że pierwsze podkreśla raczej prawa wierzyciela, zaś drugie obowiązki dłużnika.
Powstanie roszczenia
Roszczenie ma swoje źródło w licznych zdarzeniach prawnych doniosłych z punktu widzenia przepisów prawa cywilnego. Przykładowo wymienić można prawo własności (roszczenie o wydanie rzeczy właścicielowi), umowę sprzedaży (roszczenie o zapłatę ceny), czyn niedozwolony (roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej deliktem), czy też wręcz same okoliczności faktyczne (roszczenie o przywrócenie naruszonego posiadania).
Dochodzenie roszczenia
Do istoty pojęcia roszczenia należy również przyznanie mu ochrony sądowej. Odmowa spełnienia obowiązku przez dłużnika uprawnia wierzyciela do dochodzenia swych praw przed sądem. Sądowe stwierdzenie zasadności roszczenia wierzyciela następuje w formie wyroku, który następnie podlega wykonaniu przez komornika. W wyjątkowych, ściśle przewidzianych przez prawo, wypadkach monopol sądu na rozstrzyganie sporu podlega ograniczeniu na rzecz samopomocy polegającej na samodzielnej ochronie własnego prawa.
Wygaśnięcie i przedawnienie roszczenia
Roszczenie wygasa, gdy dłużnik zastosował się do treści obowiązku (np. spłacił dług), został zwolniony przez wierzyciela z obowiązku albo gdy przepis szczególny tak stanowi. Roszczenie wyjątkowo może także wygasnąć wskutek samego upływu czasu. Natomiast co do zasady uchylanie się dłużnika od spełnienia świadczenia i brak odpowiedniej reakcji wierzyciela prowadzi po pewnym okresie do jego przedawnienia. Wprawdzie przedawnione roszczenie nie przestaje istnieć, ale dłużnik zyskuje przed sądem prawo do odmowy spełnienia świadczenia bez żadnych negatywnych konsekwencji. Jeśli jednak spełni je dobrowolnie, to mimo przedawnienia nie może domagać się zwrotu. Roszczenia niemajątkowe oraz roszczenie o wydanie nieruchomości nie przedawniają się nigdy.
Roszczeniem w ujęciu procesowym jest każde zamieszczone w pozwie żądanie udzielenia przez sąd ochrony prawnej powodowi. Roszczenie formalne odpowiada roszczeniu cywilnoprawnemu tylko w przypadku powództwa o świadczenie – najczęściej o zapłatę lub o wydanie rzeczy. Poza tym jest pojęciem szerszym, bowiem obejmuje także żądanie potwierdzenia przez sąd skuteczności skorzystania przez powoda ze swojego prawa kształtującego lub zarzutu materialno-prawnego – tak w przypadku powództwa o ustalenie prawa lub stosunku prawnego. Wreszcie w zakresie pojęcia roszczenia procesowego mieści się nadto prawo żądania sądowej zmiany treści stosunku prawnego w oparciu o szczególny przepis ustawy – tak przy powództwach o ukształtowanie.
